تبیین طرح و احیای مفاهیم دینیسیاسی در دعا و شعر امام سجاد(ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکترای تاریخ تشیع، دانشگاه اصفهان

2 محقق پسادکترای گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان

3 دانشجوی دکترای تاریخ تشیع، دانشگاه اصفهان

چکیده

بعد از واقعۀ­ کربلا، امام علی بن الحسین(ع) تحت نظر و هدف سوء‌ظن امویان بود. از این‌رو، در نگاه اول به نظر می­رسد امام با التزام به اصل تقیه، از مبارزه با طاغوت به‌کلی دست کشیده باشد، اما با دقت نظر در سیرۀ ایشان روشن می­شود که نه‌تنها آن حضرت در اوضاع تهدید و سرکوب، از مبارزه با حاکمیت متغلبِ امویان دست برنداشت، بلکه باید از ایشان به‌عنوان «باعث الإسلام مِن جَدید» نام برد. بر این اساس، دو پرسش بایسته تأمل است: 

امام سجاد(ع) پس از بازگشت از اسارت و اقامت در مدینه، از چه روشی برای مبارزه علیه امویان سود جست؟
امام سجاد(ع) در پی طرح و احیای کدام مفاهیم دینی و سیاسی بوده است؟

    یافته­های این مقاله بر اساس شیوۀ توصیفی‌تحلیلی حاکی است که امام پس از پایان اسارت و اقامت در مدینه برای مبارزه ضد امویان، در پوشش تقیه، روش دعا و شعر را برگزید و کوشید مسائل دینی و سیاسی خاصی همچون معادگرایی، امامت و رسالت امام، منزلت امام، غصب خلافت، ابلاغ پیام کربلا و اضطرار خویش را طرح و بازتولید کند. امام کوشید از رهگذر مبارزه منفی، یعنی بیدار کردن مردم و اهتمام بر رسوایی باطل، حقیقت را نمایان سازد.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
نهج البلاغه. (1390). تدوین الشریف الرضی محمد بن الحسین. چاپ دوازدهم. مشهد مقدس: به نشر انتشارات آستان قدس رضوی
الصحیفة السجادیة، علی بن الحسین زین‌العابدین. (1387). چاپ سوم. مشهد مقدس: به نشر انتشارات آستان قدس رضوی.
الأربلی، أبی الحسن علی بن عیسی. (1421ق). کشف الغُمة فی معرفة الأئمة. قدم له السید احمد الحسینی. قم: الشریف الرضی.
الأمین، سید محسن. (1426ق). الشیعة فی مسارهم التاریخی. تحقیق مرکز الغدیر للدرّاسات الإسلامیة. الطبعة الثانیة. قم: دائره المعارف الفقه الإسلامی.
ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله. (1404ق). شرح نهج البلاغة. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
ابن بابویه، محمد بن علی. (1385ق). علل الشرائع. النجف: المکتبة الحیدریة.
ابن حجر هیثمی، احمد بن محمد. (بی‌تا). الصواعق المُحرقة فی الرد علی أهل البدع و الزندقة. تهران: بی نا.
ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی. (1410ق). الطبقات الکبری. تحقیق محمد عبدالقادر عطا. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن شعبه حرّانی، حسن بن علی. (1387). تحف القول عن آل الرَّسُول. ترجمه صادق حسن زاده. چاپ نهم. قم: آل علی.
ابن الصباغ، علی بن محمد بن احمد المالکی. (1422ق). الفُصُول المُهمّة فی معرفة الأئمة. تحقیق سامی الغُریری. قم: دار الحدیث.
ابن عبد رَبّه، احمد بن محمد. (1407ق). العِقد الفَرید. تحقیق عبدالمجید الرّحینی. الطبعة الثالثة. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر. (1407ق). البدایة و النهایة. بیروت: دارالفکر.
ابن منظور، محمد بن مکرّم. (1409ق). مختصر تاریخ دمشق لإبن عساکر. تحقیق احمد راتب حموش و محمد ناجی العمر. دمشق: دار الفکر.
ابوالفرج الأصفهانی، علی بن الحسین. (بی‌تا). مقاتل الطالبیین. تحقیق سید احمد صقر. بیروت: دار المعرفه.
بلاذری، احمد بن یحیی. (1417ق). أنساب الأشراف. تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی. بیروت: دارالفکر.
ثقفی کوفی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد. (1410ق). الغارات. تحقیق سیدعبدالزهرا حسینی. بی‌جا: دارالکتاب الاسلامی.
الجاحظ، عمرو بن بحر. (1424ق). الحیَوان. تحشیه محمد باسیل عیون السُّود. الطبعة الثانیة. بیروت: دار الکتب العلمیة.
جعفریان، رسول. (1390). حیات فکری سیاسی امامان شیعه. تهران: نشر علم.
الحاج حسن، حسین. (بی تا). الإمام السجاد جِهاد و أمجاد. بیروت: دار المرتضی.
الحُر العاملی، محمد بن الحسن. (1373). وسائِل الشیعة إلی تحصیل مَسائِل الشریعة. تصحیح عبدالرحیم الربانی الشیرازی. طهران: المکتبة الإسلامیة.
__________________. (1425ق). إثبات الهُداة بالنّصوص و المعجزات. خرّج أحادیثه علاالدین الأعلمی. بیروت: الأعلمی للمطبوعات.
الحسنی، هاشم معروف. (1410ق). الإنتفاضات الشیعة عِبر التاریخ. بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
الحسینی الجلالی، السید محمد رضا. (1413ق). جهاد الإمام السجاد زین العابدین. قم: المطبعة أمیر.
الدینوری، عبدالله بن مسلم بن قتیبه. (1410ق) الإمامة و السیاسة. تحقیق علی شیری. بیروت: دار الأضواء.
ذهبی، شمس الدین. (1413ق). تاریخ الإسلام. تحقیق عمر عبدالسلام تدمری. الطبعة الثانیة. بیروت: دار الکتاب العربی.
____________. (1414ق). سیر أعلام النبلاء. تحقیق شعیب الأرنؤوط و مأمون الصّاغرجی. الطبعة العاشرة. بیروت: مؤسسة الرّسالة.
سبط ابن الجوزی، یوسف. (1426ق). تذکرة الخواص من الأُمة بذکر خصائص الأئمة. تحقیق حسین تقی زاده. قم: للمجمع العالمی لأهل البیت.
شهیدی، سید جعفر. (1371). زندگانی علی بن الحسین. چاپ چهارم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
الصالحی الشامی، محمد بن یوسف. (1414ق). سُبل الهُدی و الرّشاد فی سیرة خیر العباد. تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض.  بیروت: دار الکتب العلمیة.
ضیف، شوقی. (1963م). تاریخ الأدب العربی (العصر الإسلامی). الطبعة السابعة. القاهرة: دار المعارف.
العاملی، سید جعفر مرتضی. (1409ق). دراسات و بحوث فی التاریخ و الإسلام (الإمام السجّاد باعث الإُسلام من جدید). الطبعة الثانیة. قم: النشر الإسلامی.
العطّار، قیس بهجت. (1436ق). الدیوان المنسوب إلی الإمام السجاد. تحقیق و شرح قیس العطار. تصحیح قاسم البغدادی. قم: للمجمع العالمی لأهل البیت.
العطیة، ماجد بن احمد. (1423ق). دیوان الإمام السجاد (تمهید دیوان). تحقیق ماجد العطیة. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
الفتال النیسابوری. محمد بن احمد. (1375). روضة الواعظین. قم: الشریف الرضی.
فرّوخ، عمر. (2006). تاریخُ الأدب العربی «الأدب القدیم مِن مطلع الجاهلیّة إلی سقوط الدّولةِ الأمویّة». الطبعة الثامنة. بیروت: دار العلم للملایین.
القاضی التُستری، السید نورالله بن شریف الدین. (1409ق). إحقاق الحقّ و إزهاق الباطل. تعلیق سید شهاب‌الدین النجفی. قم: مکتبة آیة الله المرعشی.
القاضی نعمان، ابی‌حنیفة نعمان بن محمد التمیمی. (بی‌تا). دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام عن أهل بیت رسول الله. تحقیق آصف فیضی. قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث.
القندوزی الحنفی، سلیمان بن ابراهیم. (1422ق). ینابیع المودة لذوی القُربی. تحقیق سید علی جمال اشرف الحسینی. الطبعة الثانیة. قم: دار الأسوه.
الکشّی، محمد بن عمر. (1404ق). إختیار معرفة الرجال، المعروف برجال الکشّی. تلخیص محمد بن حسن طوسی. تصحیح محمدباقر بن محمد میرداماد. تحقیق سید مهدی الرّجائی. قم: مؤسسة آل البیت لإحیا التراث.
الکلینی الرازی، أبی جعفر محمد بن یعقوب. (1407ق). الأصول من الکافی. تصحیح علی اکبر غفاری. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
محمدجعفری، سید حسین. (1374). تشیع در مسیر تاریخ. ترجمه سید محمدتقی آیت اللهی. چاپ هشتم. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
المدرسی، السید محمد تقی. (1431ق). الإمام السجاد قُدوهٌ و أسوهٌ. الطبعة الثانیة. بیروت: مرکز العصر للثقافة و النشر.
المسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین. (1426ق). إثبات الوصیة للإمام علی بن أبی‌طالب. الطبعة الثالثة. قم: أنصاریان.
المفید، محمد بن محمد بن النعمان. (1413ق« الف»). الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. قم: کنگره شیخ مفید.
____________________. (1413ق«ب»). الأمالی. قم: کنگره شیخ مفید.
المقریزی، احمد بن علی. (1420ق). إمتاع الأسماع للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع. تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
النشار، علی سامی. (1997). نشأة الفکر الفلسفی فی الإسلام. الطبعة الثامنة. القاهرة: دارالمعارف.
نوبختی، حسن بن موسی. (1355ق). فرق الشیعة؛ نجف: المکتبة المرتضویة.