تحلیل موضوعی «طریق النجات»؛ ولایت‌نامه‌ای در شناخت اهل بیت(ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

وقایع سیاسی اجتماعی در قرن‌های نخستین اسلام از منظر شیفتگان امامت و اهل بیت(ع) انعکاس‌دهندۀ مظالم و فجایع حاکمان زمان است. واکنش اعتراضی به این مظالم و فجایع طی سال‌ها به اشکال مختلف بروز پیدا کرده و گاهی نیز در فضای اختناق‌آمیز و تیره و تار زمان با سرودن قطعات و گونه‌های ادبی به دو شکل ابراز تولّی و اظهار تبرّی پایه‌ریزی شده است. با این پیش‌فرض، ولایت‌نامه‌ها در بردارندۀ کامل‌ترین سروده‌هایی است که شاعران شیعه با اظهار ارادت به خاندان نبوت و امامت، میراث ادبی ماندگاری را در حفظ و انتقال معارف اهل بیت(ع)، معجزات، کرامات و فضایل ائمه(ع) ثبت کرده‌اند؛ به‌طوری‌که مهم‌ترین منبع مناقب‌خوانان و راویان دینی در بین مردم کوچه و بازار بوده است. این مقاله، با بررسی یکی از بهترین مصادیق «ولایت‌نامه»سُرایی، به روش توصیفی‌تحلیلی می‌کوشد منظومۀ طریق النجات خیالی اصفهانی را معرفی، توصیف و تحلیل موضوعی کند؛ با نگاهی به ساختار موضوعی کتاب که بر حمد خدا، نعت پیامبر اسلام(ص) و مدح و ثنای چهارده معصوم(ع) استوار است، شاعر می‌کوشد با استناد به روایت‌های دینی، به خصوصیت‌های برجسته و جریان‌ساز شخصیت‌های دینی تاریخ تشیّع اشاره کند. با این هدف مضامینی مثل وقایع مهم و اعجازهای خاص پیامبر(ص)، عظمت چشمگیر مقام حضرت علی(ع)، مظلوم واقع شدن امامان شیعه(ع)، واقعۀ عظیم کربلا، علم گسترده و اخلاق انسان‌دوستانه امامان، صبر و شکیبایی بر شداید و مصیبت‌های زندگی، از مهم‌ترین بخش‌های کتاب است که در این مقاله به‌ترتیب از نعت پیامبر(ص) تا حضرت قائم(عج) توصیف و تحلیل شده است. زبان شعری پرفخامت و تعابیر ناب شاعرانه که به تناسب هر بخش، ابیاتی از آن انتخاب شده، گواه است که شاعر با بلاغت کلام این منظومۀ غنی را جذاب‌تر و دل‌نشین‌تر کرده است.

کلیدواژه‌ها


_ قرآن کریم. (ترجمهٴ محمدمهدی فولادوند).
_ آئینه‌وند، صادق. (1359). ادبیات انقلاب در شیعه. ج1. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
_-------------- . (1362). ادبیات انقلاب در شیعه. ج.2 تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
_ ابن بابویه، محمدبن علی. (1373). عیون اخبار الرضا g ، ترجمهٴ حمیدرضا مستفید و علی اکبر غفاری. ج2. تهران: نشر صدوق.
_ امینی، عبدالحسین. (بی‌تا). ترجمهٴ الغدیر. ترجمهٴ محمدتقی واحدی؛ با تصحیح و مقابله سیدهادی سینا. ج3. تهران: کتابخانه بزرگ اسلامی، انتشارات غدیر.
_ بحرینی، سارا سادات. (1396). «تصحیح مثنوی خیبرنامه، محمدحسین خیالی اصفهانی». پایاننامهٴ کارشناسی ارشد. دانشگاه پیام نور، مرکز نیشابور.
_ بزرگ بیگدلی، سعید و کرمی، اکرم. (1398). «ولایت‌نامه، نوع ادبی عامیانه در حوزهٴ شعر شیعی». دوماهنامهٴ فرهنگ و ادبیات عامه؛ سال7، شماره27. مرداد و شهریور.
_ جعفریان، رسول. (1388). تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی. چاپ سوم. تهران: علم.
_ حیدریان، درنا. (1395). « تصحیح دیوان صاحب الدین محمدحسین خیالی اصفهانی». پایاننامهٴ کارشناسی ارشد. دانشگاه پیام نور، مرکز نیشابور.
_ خیالی اصفهانی، محمدحسین. (1393). طریق النجات فی احوالات الائمه الاثنی عشر(علیهم صلوات الله و سلام الملک الاکبر) و مدحهم و الحمد و النعت للنبی. مقدمه و تصحیح و تعلیق مرتضی چرمگی عمرانی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
_ ریاحی، محمدامین. (1378). کسایی مروزی: زندگی، اندیشه و شعر او. تهران: توس.
_ شیخ الرئیس کرمانی، محمد. (1388). شعر شیعی و شعرای شیعه در عصر اول عباسی. تهران: اطلاعات.
_ صفا، ذبیح الله. (1379). تاریخ ادبیات ایران. ج3. تلخیص از محمد ترابی. تهران: فردوس.
_ قطب الدین راوندی، سعید بن هبه الله. (1409ق). الخرائج و الجرائح. ج1. قم: موسسهٴ امام مهدیf  .
_ کاشی، حسن. (1388). دیوان حسن کاشی. به کوشش سید عباس رستاخیز. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
_ کریمی، محمود؛ کاظمی، ابوالفضل؛ دیمه‌کار، محسن. (1392). «واکاوی اصول و گونه‏‏‌های اعجاز در سیرهٴ امام رضا g ». فصلنامهٴ فرهنگ رضوی. دوره۱. شماره۱. صص87-133.
_کفاش، حمزه. (1394). «بررسی ولایت‌نامه به‌مثابه گونهٴ ادبی خاص شعر شیعی در قرن نهم». پایاننامهٴ کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد.
_ مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. (1403ق). بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمة الاطهار. چاپ سوم. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
_ نادعلی‌زاده، مسلم. (1394). گونه‌شناسی ادبیات منظوم شیعی در ایران( از آغاز صفویه تا پایان قاجار). رسالهٴ دکترا. دانشکده ادبیات دانشگاه علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی. ‌