امام هادی(ع) و مواجهه با آرای کلامی عامه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه شاهد

چکیده

در دوران امامت امام هادی(ع) عامة مردم موضوعات کلامی‌ جنجال‌برانگیزی مطرح می‌کردند که با باورهای صحیح اسلامی ناسازگار بود و امام هادی(ع) به تبیین و تصحیح آن‌ها پرداختند. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی در پی بررسی مواجهه ایشان با برخی آرای کلامی عامه برآمده است. در این تحقیق، مواجهة امام هادی(ع) با آرای کلامی عامه در چهار مسئله: تشبیه و تنزیه‏(صفات خبریه)، جبر انسان‌ها، حدوث و قِدم قرآن و جانشینی پیامبرs بررسی شده است. یافته‌ها حاکی است: 1. در تشبیه و تنزیه‏، عامه یا تصویری جسمانی از آن‌ها ارائه می‌کردند یا با جمود بر ظواهر آن‌ها، از تبیین عقلی آن‌ها فرو می‌ماندند. امام هادی(ع) هر دو رویکرد را نقد و معنای معقول و منطبق بر محکمات قرآن بیان کرده‌اند. 2. در مسئله جبر و اختیار، عامه به جبر باورمند شدند و انسان‌ها را در هدایت و ضلالت و اعمال‌شان فاقد اختیار پنداشتند. امام(ع) آیات هدایت و ضلالت را مَجاز دانسته و با نفی خلق افعال توسط خداوند، اختیار را اثبات کرده است. 3. در مسئلة خلق قرآن، برخی عامه معتقد بودند که قرآن کلام خداوند و غیرمخلوق است، برخی دیگر به حدوث قرآن باورمند شدند. امام(ع) ورود به این مسئله را «فتنه» دانسته‌ و از آن برحذر داشته‌اند. البته احتمالا بتوان از کلام ایشان دلالت تضمنی حدوث قرآن را فهمید. 4. در مسئله جانشینی پیامبرs عامه با استناد به حدیثی از پیامبر(ص) معتقدند امت اسلام بر بیعت با ابوبکر اجماع کردند. امام هادیg صحت استدلال به آن را زمانی صحیح دانسته‌اند که برخی از امت با برخی دیگر در مخالفت نباشند.

کلیدواژه‌ها


 قرآن کریم. (1415ق). ترجمه: محمد مهدى فولادوند. تهران: دار القرآن الکریم.
 ابن‌بابویه‏، محمد بن علی . (1362). الخصال. محقق: على اکبر غفارى. قم‏: جامعه مدرسین‏‏.
 _______________. (1398ق). التوحید. محقق: هاشم‏ حسینى. قم: جامعه مدرسین.
 _______________. (1400ق). الامالی. بیروت: اعلمى‏‏.
 _______________. (1414ق). الاعتقادات. قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
 ابن‌شعبه حرانى، حسن بن على. (1404ق). تحف العقول. قم: جامعه مدرسین
 ابن‌شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على. (1376). مناقب آل ابی طالب. تصحیح و شرح و مقابله: لجنة من أساتذة النجف الأشرف. النجف: المکتبة الحیدریة.
 ابن‌مسکویه، ابو على مسکویه الرازى‏. (1379). تجارب الأمم. تحقیق ابو القاسم امامى. تهران: سروش.
 ابوحنیفه، نعمان بن ثابت. (1425ق). الفقه الأکبر. تحقیق: شیخ زاهد کوثرى. بیروت‏: دار الکتب العلمیه‏.
 ابومخنف ازدى، لوط بن یحیى. (1417ق). وقعة الطفّ‏. محقق: محمد هادى‏ یوسفى غروى. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
 احمد بن حنبل. (1408ق). العقیدة روایة أبی بکر الخلال. تحقیق : عبد العزیز عز الدین السیروان. دمشق: دار قتیبه.
 _________. (بی‌تا). المسند. بیروت: دار صادر.
 احمدى، عبد الله بن سلمان. (1416ق). ‏المسائل و الرسائل المرویة عن الإمام أحمد بن حنبل فی العقیدة. ج‏1. ریاض: دار طیبه.
 اشعرى، على بن اسماعیل. (1397ق). الإبانه عن أصول الدیانه. قاهره: دار الأنصار.
 ________________. (1400ق). مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین. آلمان: فرانس شتاینر‏.‏
 بخاری، محمد بن اسماعیل. (1401ق). صحیح البخاری. ج‏2 و 6. بیروت: دار الفکر.
 بیهقی‏، احمد بن الحسین. (1417ق). الأسماء و الصفات. بیروت‏: دار الجیل‏‏.
 بیهقی‏، حسین بن علی. (1421ق). القضاء و القدر. تحقیق: محمد آل عامر. ریاض: مکتبة العبیکان‏‏.
 ترمذی، محمد بن عیسی. (1403ق). السنن. بیروت: دارالفکر.
 توحیدی‌نیا، روح الله. (1397). «سازواری قالب و مفاد زیارت جامعه کبیره و نیاز معرفتی امامیه در عصر امام هادیg». مجله تاریخ اسلام. سال هجدهم. شماره 3 (پیاپی 71). صص:243-268.
 جعفریان، رسول. (1386). حیات فکری و سیاسی امامان شیعهb‌. قم: انصاریان.
 جوادی آملی، عبدالله. (1378). تسنیم. قم: اسراء. ‏‏
 ____________. (1383). تفسیر موضوعی قرآن کریم. قم: اسراء.
 چلونگر، محمدعلی. (1396). «سیاست امام هادیg در برخورد با مسئله خلق قرآن». مجله تاریخ اسلام. سال هجدهم. شماره 3 (پیاپی 71). صص:39-60.
 حاکم نیشابوری، محمد بن عبد الله بن محمد. (بی‌تا). المستدرک علی الصحیحین. بیروت، دار الفکر.
 حمیرى، ابو سعید بن نشوان. (1972م). الحور العین‏. تحقیق و تعلیق: کمال مصطفى‏. تهران: بی نا‏.
 حیران، وحیده؛ یکه‌خانی، مهران. (1396). «کرامت امام هادیg درباره زنده‌ کردن تصویر شیر؛ بررسی موردی کرامت حضرت امام هادیg در مورد خوردن شعبده‌باز هندی توسط شیر». مجله تاریخ اسلام. سال هجدهم. شماره 3 (پیاپی 71). صص:61-82.
 ربانی گلپایگانی، علی. (1371). «قدریه در تاریخ کلام اسلامی». مجله نور علم. شماره 48. صص:65-85.
 زِرِکلی، خیر الدین بن محمود بن محمد. (1980م). الأعلام. بیروت: دار العلم للملایین.
 سبحانی، جعفر. (1412ق). الإلهیات على هدى الکتاب و السنة و العقل. قم‏:‏ المرکز العالمی للدراسات الإسلامیه‏.
 ________. (1425ق). رسائل و مقالات. ج6. قم‏: مؤسسة الإمام الصادق g.
 ________. (بی‌تا). بحوث فی الملل و النحل. ج9و2. قم‏: مؤسسة الإمام الصادقg.
 شرف الدین، عبدالحسین. (1402ق). المراجعات. تحقیق: حسین راضی. قم: المجمع العالمی لأهل البیتb.
 سیوطی، جلال الدین. (1371ق). تاریخ الخلفاء. تحقیق: محمد محی الدین عبد الحمید. مصر: مطبعة السعادة.
 _____________. (1421ق). الإتقان فی علوم القرآن. بیروت: دار الکتاب العربى‏.
 شهرستانى، محمد بن عبد الکریم. (1364). الملل و النحل. ج1. ‏قم‏: الشریف الرضی‏‏.‏
 طباطبایی، سید محمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
 طبرسى، احمد بن على‏. (1403ق). الإحتجاج على أهل اللجاج. محقق: محمدباقر خرسان. مشهد: نشر مرتضى‏.
 طبرى، محمد بن جریر. (1387ق). تاریخ الطبری(تاریخ الامم و الملوک). تحقیق: محمد أبوالفضل ابراهیم. بیروت: دار التراث.
 طوسی، محمد بن حسن. (1381ق). الرجال. نجف: انتشارات حیدریه.
 عسکری، سید مرتضی. (1382). نقش ائمه b در احیاى دین. تهران: مرکز فرهنگى انتشارات منیر‏.
 کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. ج‏1. تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمدآخوندی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
 کراجکى، محمد بن على. (1410ق). کنز الفوائد. محقق: عبد الله‏ نعمه. قم: دار الذخائر.
 مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار. بیروت: مؤسسه الوفاء.
 مسلم، مسلم بن الحجاج النیسابوری. (بی‌تا). صحیح مسلم. ج8. بیروت: دار الفکر.
 مفید، محمد بن محمد. (1413ق). تصحیح اعتقادات الإمامیه. قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
 _____________. (1414ق). الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد. بیروت: دارالمفید.
 _____________. (1413ق). المقالات فی المذاهب و المختارات. قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
 نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی. (1407ق). الرجال. قم: انتشارات جامعه مدرسین‏.
 نمازی شاهرودی، علی. (1414ق). مستدرکات علم رجال الحدیث. طهران: حیدری.
 واقدى، ابو عبد الله محمد بن عمر. (1409ق). المغازى. تحقیق: مارسدن جونس. بیروت: مؤسسه الأعلمى.
 یعقوبى، احمد بن ابى یعقوب. (1371). تاریخ یعقوبى. ترجمه: محمد ابراهیم آیتى. تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
 _________________. (بى‌تا)‏. تاریخ‏ الیعقوبى. بیروت: دار صادر.
 یوسفی، محمد تقی؛ کبیری آرانی، محمد. (1397). «بررسی ضرورت عقلی امامت از دیدگاه امام هادیg». مجله آیین حکمت. سال دهم. شماره 38. صص: 239-264.