عملکرد خواص حزب علوی؛ پیش درآمدی بر پیروزی نبرد جَمل (مطالعه موردی: واکاوی تاریخی عملکرد ام سلمه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر

2 محقق پسادکتری تاریخ تشیع، دانشگاه اصفهان

3 کارشناس زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

ازدواج رسول خدا (ص) به اتکای مقام وحیانی «أمهات المؤمنین» و نزول برخی آیات سورۀ احزاب در شأن ایشان، از جایگاه خواصِ منزلتی در امت اسلام برخوردار بودند؛ آن‌گونه که می‌توانستند در معادلات سیاسی نقشی فعالانه به عهده گیرند. یکی از بازه‌های زمانی که در آن دو تن از همسران رسول خدا، عایشه و ام سلمه، وارد کنش و واکنش‌های سیاسی شدند، دوران خلافت امیرالمؤمنین(ع) بود. امام علی(ع) پس از تصدی خلافت، با کارشکنی گروهی به نام «ناکثین» روبه‌رو شد و در این کشاکش عایشه به تضعیف و ام سلمه به تقویت جبهۀ امام مسلمین پرداختند. بر این اساس، پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی در پاسخ به دو پرسش زیر سامان یافته است:
- عملکرد ام سلمه در خصوص تقویت جبهۀ امام، معطوف به چه اقداماتی بود؟
 - با عنایت به اینکه این اقدامات پیش از جنگ جمل رخ داد، بازخورد آن بر نتیجۀ جنگ جمل چه بود؟
ام سلمه، در مقام یکی از نخبگان برجسته جهان اسلام، توانست با تمسک به راهبردهای متنوع، در برابر دعاوی عایشه و متحدانش، موضع گیری کند؛ آن‌گونه که واکنش این بانو، به عنوان پیش درآمدی بر پیروزی نبرد جمل، قابل تحلیل است. اقدامات ام سلمه سبب عدم همراهی بسیاری از مهاجران و انصار با ناکثین شد؛ ضمن آن که به بصیرت زایی در برخی مسلمانان نسبت به حقانیت امیرالمومنین(ع) انجامید.

کلیدواژه‌ها

مراجع

ـ قرآن کریم.
ـ نهج البلاغه. (1385). ترجمه محمد دشتی. قم: الهادی.
ـ آبراهام. جی.اچ. (1386). گذار جامعه شناسی در گدار تاریخ. ترجمه عباس محمدی اصل. رشت: حق شناس.
 ـ ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله. (1375). جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید. ترجمه محمود مهدوی دامغانی. تهران: نشر نی.
 ـ  ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1407ق). شرح نهج‌البلاغه لابن ابی الحدید. تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم. بیروت: دارالجیل. 
ـ ابن اثیر، عزالدین. (1374). الکامل. ترجمه سید حسین روحانی. تهران: اساطیر.
ـ  ــــــــــــــــ.(1409ق). اسدالغابة فی معرفة الصحابة. بیروت: دارالفکر.
ـ ابن اعثم کوفی. (1372). الفتوح. ترجمه محمد بن احمد مستوفی هروی. تحقیق غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: اسلامی.
ـ ابن بابویه، محمد بن علی بن بابویه.(بی‌تا). خصال. ترجمه مدرس گیلانی. تهران: جاویدان.
ـ ابن جوزی، عبد الرحمان. (1412ق). المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم. تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ـ ابن حبیب، محمد. (1384). المنمق فی اخبار قریش. تحقیق احمد فاروق. هند: وزارت المعارف للحکومة العایة‌الهندیة،  السلسله الجدیدة من مطیوعات دائرة المعارف العثمانیه.
ـ ابن حجر عسقلانی، احمد. (1415ق). الاصابه فی تمییز الصحابه. تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ـ ابن حزم، ابو محمد علی بن احمد اندلسی. (1391). جمهرة انساب العرب. تحقیق و تعلیق عبد السلام محمد هارون. مصر: دار المعارف.
ـ ابن حمزه، محمد بن علی. (1371). الثاقب فی المناقب. تحقیق نبیل رضا علوان. قم: انصاریان.
ـ ابن درید، ابو بکر محمد بن حسن. (1411ق). الاشتقاق. تحقیق و شرح عبدالسلام محمد هارون. بیروت:دارالجیل.
ـ ابن سعد، محمد. (1410ق). طبقات الکبری. تحقیق محمد عبدالقدر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ـ  ــــــــــــــــ. (1374). طبقات الکبری. ترجمه محمود مهدوی دامغانی. تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشه.
ـ ابن سید الناس، ابوالفتح. (1414). عیون الاثر فی فنون المغازی و السیر. بیروت: دارالقلم.
ـ ابن شاذان، فضل بن شاذان. (1351). الایضاح. تصحیح جلال الدین محدث. تهران: دانشگاه تهران.
ـ ابن شبه نمیری، عمر بن شبه. (1410ق). تاریخ المدینةالمنورة. تصحیح فهیم محمد. بیروت: دارالفکر.
ـ ابن شهرآشوب، ابو جعفر. (بی تا). مناقب آل ابی طالب. بیروت: دارالاضواء.
ـ ابن صباغ مالکی. (1409ق). الفصول المهمه فی معرفة الاحوال الائمة. بیروت: دار الاضواء.
ـ ابن طباطبا، محمد بن علی. (1360). تاریخ فخری. ترجمه محمد وحید گلپایگانی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ ابن عبدالبر، ابو عمر. (1412ق). الاستیعاب فی معرفة الاصحاب. تحقیق علی محمد البجاوی. بیروت: دارالجیل.
ـ ابن عبد ربه، ابو عمر احمد بن محمد. (1381). العقد الفرید. شرح و تصحیح احمد امین و احمد الزین و ابراهیم الابیاری. قاهره: مکتبة النضة المصریة.
ـ ابن العبری، ابو الفرج. (1364). تاریخ مختصر الدول. ترجمه محمد علی تاج پور و حشمت الله ریاضی. تهران: اطلاعات.
ـ ابن عدیم، عمر. (بی‌تا). بغیة الطلب فی تاریخ الحلب. به تحقیق سهیل زکار. بیروت: دارالفکر.
ـ ابن عساکر، علی. (1415ق). تاریخ مدینة دمشق. تصحیح علی شیری. بیروت: دارالفکر.
ـ ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم. (1410ق). الامامه و السیاسه. بیروت: دارالاضواء.
ـ  ــــــــــــــــــــــــــ. (1404ق). المعارف. تحقیق ثروت عکاشه. قاهره: دار المعارف.
ـ  ــــــــــــــــــــــــــ. (1380). امامت و سیاست. ترجمه سید ناصر طباطبایی. تهران: ققنوس.
ـ ابن کثیر، اسماعیل. (1351ق). البدایه والنهایه. قاهره: السعادة. السلفیه. الخانجی.
ـ  ــــــــــــــــــ. (1407ق). البدایه و النهایه. بیروت: دار الفکر.
ـ ابن مزاحم منقری، نصر. (1366). پیکار صفین. تصحیح و شرح عبد السلام محمد هارون. ترجمه پرویز اتابکی. تهران: اسلامی.
ـ ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر. 
ـ ابن هشام، عبدالملک. (1412ق). سیرة النبویه. تصحیح سهیل زکار. بیروت: درالفکر.
ـ ابو حاتم، محمد بن حبان بستی. (1408ق). تاریخ الصحابة. تحقیق بوران الصناوی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ـ ابو نعیم، احمد .(1410ق). تاریخ اصبهان. به تحقیق حسن سید کسروی.‌ بیروت: دارالکتب العلمیه.
ـ اربلی، ابی الحسن. (1364). کشف الغمه فی معرفة‌الائمه. تصحیح سید ابراهیم میانجی. قم: ادب حوزه و کتابفروشی اسلامیه.
ـ اسکافی، ابی جعفر. (1402ق). المعیار والموازنه فی فضائل الامام امیر المومنین علی بن ابی طالب. تحقیق محمد باقر محمودی. بی جا: فؤاد بعینو للتجلید.
ـ انعام، صادق عبدالعظیم. (1405ق). «ام سلمه رضی الله عنها». الوعی الاسلامی. سال 21. شماره 252. صص: 96-100. 
ـ  بلاذری، احمد. (1959). انساب الاشراف. تحقیق محمد حمید الله. مصر: دارالمعارف.
ـ  ــــــــــــــ. (1397). انساب الاشراف. تحقیق محمد باقر محمودی. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
ـ  ــــــــــــــ.(1346). فتوح البلدان. ترجمه آذرتاش آذر نوش. تهران: انتشارات فرهنگ ایران.
ـ بلعمی، محمد. (1372). تاریخنامه طبری. تهران: البرز.
ـ بوری الهندی، مجتبی حسن کامور.(1356ق). «ام سلمه و علوم القرآن». العرفان . جلد27. جزء 7. صص: 610-613.
ـ بهبودی، محمد باقر. (1368). سیر ه علوی. تهران:م. ب. بهبودی.
ـ ثقفی، ابو اسحاق. (1356). الغارات. ترجمه محمد باقر کمره ای. تهران: فرهنگ اسلامی.
ـ جعفریان، رسول. (1387). تاریخ تشیع در ایران. تهران: علم.
ـ  حرعاملی، محمدبن حسن. (1425ق). اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات. تصحیح علاء الدین اعلمی. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
ـ خرگوشی، ابوسعید. (1361). شرف النبی. تحقیق محمد روشن. تهران: بابک.
ـ خطیب بغدادی، احمد. (1417ق). تاریخ بغداد. بیروت: دارالکتب.
ـ خلیفة بن خیاط، ابو عمرو. (1415ق). تاریخ خلیفه. تحقیق فواز. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ـ خوارزمی، موفق. (1411ق). المناقب. تحقیق مالک محمودی. قم: نشر اسلامی.
ـ الدوری، عبدالعزیز. (2007). مقدمه فی تاریخ صدر الاسلام. بیروت: مرکز دراسات الوحده العربیه.
ـ دینوری، ابو حنیفه. (1371). اخبار الطوال. ترجمه محمود مهدوی دامغانی. تهران: نشر نی.
ـ ذهبی، شمس الدین محمد. (1413ق). تاریخ الاسلام و وفی‌ات المشاهیر و الاعلام. تحقیق عمر عبدالسلام تدمری. بیروت: دارالکتب العرب.
ـ  ــــــــــــــــــــــــــ.(1431ق). تهذیب سیر اعلام النبلاء. رجب محمود ابراهیم بخیت. بی جا: مکتبة جزیرة‌الورد.
ـ رادد، روود. (1387). «ام سلمه هند». تصویر خاندان پپیامبر n در دایره المعارف اسلام (ترجمه ونقد). زیر نظر محمود تقی زاده داوری. قم: انتشارات شیعه شناسی. صص: 187-188.
ـ رازی، جمال الدین مرتضی محمد بن حسین. (1361). نزهةالکرام و بستان العوام. به اهتمام و تصحیح محمد ششیروانی. بی‌جا: چاپخانه میهن.
ـ روشه، گی. (1379). تغییرات اجتماعی. ترجمه منصور وثوقی. تهران: نشر نی.
ـ ریترز، جورج. (بی تا). نظریه‌های جامعه شناسی. ترجمه احمد رضا غروی زاد. تهران: جهاد دانشگاهی.
ـ زیبا کلام، صادق. (1386). جامعه شناسی به زبان ساده. تهران: روزنه.
ـ سبط ابن جوزی. (1418ق). تذکرة‌الخواص. قم: الشریف الرضی.
ـ صالحی شامی، محمد. (1414ق). سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد. تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ـ طباطبایی، محمد حسین. (1371). المیزان. قم: اسماعیلیان.
ـ طبرسی، احمد. (بی تا). احتجاج. مقدمه و ترجمه حسن مصطفوی. بی جا: انتشارات کتابخانه سنائی.
ـ طبری، حسن. (بی تا). کامل بهایی. بی جا: مکتبة مصطفوی.
ـ طبری، محمد بن جریر. (1385). تاریخ طبری. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.
ـ  ــــــــــــــــــــــ.(1378). تاریخنامه طبری. گردانیده منسوب به بلعمی. تحقیق محمد روشن. تهران. سروش.
ـ الطنطاوی، ناجی. (1355ق). «ام سلمه». الرسالة. شماره 146. صص:  643 - 646 .
ـ عبدالمقصود، عبدالفتاح. (1354). الامام علی ابن ابیطالب (تاریخ تحلیلی نیم قرن اول اسلام). ترجمه سید محمد مهدی جعفری. تهران: چاپخانه رشدیه.
ـ عسکری، سید مرتضی. (1360). نقش عایشه در تاریخ اسلام (دوران عثمان و امیرالمؤمنین). ترجمه محمد صادق نجمی و هاشم هریسی. تهران: نشر کوکب.
ـ  ــــــــــــــــــــــ. (1387). نقش ائمه در احیای دین. قم: انتشارات دانشکده اصول الدین.
ـ عضدانلو، حمید. (1384). آشنایی با مفاهیم اساسی جامعه شناسی. تهران: نی.
ـ غروی نائینی، نهله. (1375). محدثات شیعه. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
ـ فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409ق). العین. تحقیق ابراهیم سامرائی. قم: موسسه دارالهجره.
ـ قرون،  السید حسن. (1402ق). «الهجره و حکایات ام سلمه». الازهر. سال54. جزء 1. صص: 113-121.
ـ قزوینی رازی، عبد الجلیل. (1358). النقض. تصحیح میر جلال الدین محدث. تهران: انجمن آثار ملی.
-کورز، لوییس ای و برنارد روزنبرگ. (1387). نظریه‌های بنیادی جامعه شناختی. ترجمه فرهنگ ارشاد. تهران: نی.
ـ محلاتی، ذبیح الله. (1369). ریاحین الشریعه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
ـ محمدی عراقی، محمود. (1376). «بررسی نقش خواص در تحولات جامعه اسلامی». مصباح. شماره 23. صص:19- 30.
ـ مرادی نسب، حسین. (1389). ام سلمه. همسر گرامی رسول خدا n. تهران: مشعر.
ـ مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران. (1379). بانوان شیعه و آثار آن ها. قم: حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران.
ـ مسعودی، علی بن حسین. (1374). مروج الذهب و معادن الجوهر. ترجمه ابو القاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــ. (1343). اثبات الوصیة لعلی بن ابی طالب. ترجمه محمد جواد نخعی. تهران: نشر اسلامیه.
ـ مسکویه، ابوعلی. (1369). تجارب الامم. ترجمه ابوالقاسم امامی. تهران: سروش.
ـ مفید، محمد بن محمد.(1367). نبرد جمل. ترجمه و تحشیه محمود مهدوی دامغانی. تهران: نی.
ـ  ــــــــــــــــــــــ. (بی تا). الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. ترجمه و شرح هاشم رسولی محلاتی. تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
ـ  ــــــــــــــــــــــ. (1388). الاختصاص. ترجمه و تحقیق حسین صابری. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ  ــــــــــــــــــــــ. (1364). امالی. ترجمه ولی حسین. مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی.
- مکارم شیرازی، ناصر و همکاران. (1374). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
ـ نجفی زنجانی، حافظ. (بی تا). شخصیت و امامت امیرالمؤمنین علی g در اشعار اهل سنت قرن اول هجری. تهران: حوزه نمایندگی ولی فقیه.
ـ  نعمان مغربی، قاضی ابی حنیفه. (1409ق). شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار. تحقیق سید محمد حسین جلالی. قم: اسلامی.
ـ النواوی، محمود. (1377ق). «ام المؤمنین ام سلمه» . الازهر. جلد 29. شماره 2. صص: 169-175.  
-نویری، شهاب الدین. (1364). نهایة الارب فی فنون الادب. ترجمه محمود مهدوی دامغانی. تهران: امیر کبیر.
ـ نیک گهر، عبدالحسین. (1383). مبانی جامعه شناسی. تهران: انتشارات توتیا.
ـ یعقوبی، احمد. (1371). تاریخ یعقوبی. ترجمه محمد ابراهیم آیتی. تهران: علمی و فرهنگی.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار