تجلّی «جایگاه اهل‌بیت(ع)» در نگاره‌های دوره‌های ایلخانی و تیموری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای تاریخ تطبیقی تحلیلی هنر اسلامی دانشگاه شاهد، تهران، ایران

چکیده

هنر شیعی، هنری توحیدی است که با تاکید بر دو اصل امامت و عدالت در حیطه هنر اسلامی قرار میگیرد. برخی تشکیل حکومت صفویه را زمینهساز پیدایی این هنر در نظر گرفته و این دوره را سرآغاز هنر شیعی دانستهاند، ولی باید گفت شیوع هنر شیعی در ایران در یک روند تدریجی از عصر ایلخانیان آغاز شده و در عصر تیموری رواج و تداوم یافته و در عصر صفوی تثبیت شده است. وجود گرایشهای شیعی در میان ایرانیان، مضامین و عناصری از باورهای شیعی در نگارگری تجلّی نموده و باعث حضور چهره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) در نگارهها شده‌‌ است. هدف این تحقیق شناسایی ویژگیهای بصری «جایگاه اهل بیتb» در نگارگری دورههای ایلخانی و تیموری و ارتباط آنها با اصول مذهب شیعه است. بر اساس مطالعات کتابخانهای و به روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد تطبیقی، نگارههای دورههای ایلخانی و تیموری از بُعد باورهای شیعه و چگونگی تصویرسازی و تحلیل عناصر زیبایی‌‌شناسی و نمادین آن ها بررسی شدهاند. یافتهها نشان میدهد تصویرسازی نسخههایی با مضامین شیعی و بهویژه اهلبیت(ع) همواره تحتتاثیر تفکر مذهبی هنرمندان و حامیان آن ها در دوران مختلف بودهاست. چنانکه در بیشتر نگارههای شیعی دوره ایلخانی از شیوه واقعگرایانه برای نمایش مولفههای بصری استفاده شده و گاه در آنها نمادهای صریح و سادهای نیز بروز کردهاست، اما در دوره تیموری با افزایش گرایشهای شیعی سعی شده با اجتناب از واقعگرایی و ورود به عرصه نمادگرایی، مضامین و شخصیتهای شیعه را همانگونه که در مذهب شیعه انعکاس یافته، به تصویر درآیند و به این طریق بسترهای رشد عناصر نمادین نگارههای شیعی دوره صفوی فراهم شد.

کلیدواژه‌ها


ـ قرآن کریم.
ـ  نهجالبلاغه.
ـ آژند، یعقوب. (1387). نگارگری مکتب هرات. تهران: فرهنگستان هنر.
ـ ابن بابویه، محمد بن علی. (1378). عیونالاخبارالرضا. ترجمه مهدی لاجوردی. تهران: جهان.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــ. (1414ق). الاعتقادات. چاپ دوم. قم:کنگره شیخ مفید.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــ. (1395). کمالالدین و تمامالنعمه. تهران: دارالکتب اسلامیه.
ـ ابن‌منظور، محمدبن مکرم. (1414ق). لسانالعرب. چاپ سوم. بیروت: دار صادر.
ـ ابن‌عربی، محمدبن علی. (بی‌تا). فتوحات مکیه. بیروت: داراحیاء‌التراث‌العربی.
ـ ابوالفتوح رازى، حسین بن على. (1408ق). روضالجنان و روحالجنان فى تفسیرالقرآن. مشهد: آستان قدس رضوى.
ـ انصاری، محمدباقر. (1384). ندای آسمانی غدیر. تهران: تک.
ـ بحرانی، میثم بن علی. (11406ق). قواعدالمرام فی علمالکلام. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ـ بورکهارت، تیتوس. (1365). هنر اسلامی زبان و بیان. ترجمه مسعود رجب‌نیا. تهران: سروش.
ـ پاکباز، رویین. (1385)، نقاشی ایران: از دیرباز تا امروز. تهران: زرین و سیمین.
ـ حرعاملی، محمد بن حسن. (1425ق/ 2004م). اثباتالهداه بالنصّوص و المعجزات. بیروت: اعلمی للمطبوعات.
ـ سعیدی‌زاده، محمدجواد؛ موسوی‌گیلانی، سیدرضی. (1393). «بررسی زمینه و علل بی‌رغبتی نگارگران مسلمان به شمایل‌نگاری پیامبر اسلام تا قبل از دوره ایلخانی».  فصلنامه نگره. ش31 . صص:37-45.
ـ شایسته‌فر، مهناز. (1384ق). عناصر شیعی در نگارگری تیموریان و صفویان. تهران: موسسه مطالعات هنرهای اسلامی.
ـ شین‌دشتگل، هلنا. (1389). معراجنگاری نسخههای خطی تا نقاشیهای مردمی با نگاهی به پیکرنگاری حضرتمحمدn سدههای 8 – 14 ه.ق. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ طباطبایی، سید محمدحسین. (1378). تفسیر المیزان. ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
ـ طبری، محمدبن جریر. (1375). تاریخ طبری. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.
ـ عکاشه، ثروت. (1380). نگارگری اسلامی. ترجمه سید غلامرضا تهامی. تهران: سوره مهر.
ـ علامه حلی، حسن‌بن یوسف. (1382). کشفالمراد فی شرح تجریدالاعتقاد. تعلیقه جعفر سبحانی. قم: موسسه امام‌صادقg.
ـ فاضل مقداد. (1427ق). النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
ـ کلینی، محمدبن یعقوب. (1365). الکافی. ترجمه علی‌اکبر غفاری. تهران: دارالکتب‌الاسلامیه.
ـ  ـــــــــــــــــــــــ. (1369). اصولکافی. ترجمه و شرح: سید جواد مصطفوی. تهران: کتاب‌فروشی علمیه اسلامیه.
ـ مجلسی، محمد باقر. (1403ق).  بحارالانوار. جلد 49. ترجمه هدایت‎الله مسترحمی و همکاران. بیروت: داراحیاء التراث‌العربی.
ـ ملک مکان، حمید؛ جوان آراسته، امیر. (1389). تشیع در عراق در قرون نخستین. تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.
ـ  مهدی‌زاده، علیرضا. (1392). «نقش اندیشه شیعه در پیدایی فالنامه‌ تهماسبی». رساله دکتری دانشکده هنرهای زیبا. دانشگاه تهران.
ـ  ـــــــــــــــــــــــ. (1396). «بررسی روند تجلی مضامین شیعی در نگارگری ایران». پژوهش در هنر و علوم انسانی. ش6‌. صص:13-32.
ـ نورانیان، رضا و دلبری، شهربانو؛ باغستانی کوزه‌گر، محمد. (1399). «تصویرآرایی پیامبرn و امامان‌شیعیb در نسخه خطی حبیب‌السیر با محوریت بحارالانوار». مطالعات هنر اسلامی.  ش37. صص:1-19.
منابع لاتین
- Alexander, David Geoffrey. (1984). “DhulFakarPH.D Thesis. New York University.
- Alexander, David. (1999). “Dhul – Faqar and The Legacy of The Prophet, Mirath Rasul Allah”.GladiausXIX. PP 157 – 188.
- Shani, Raya Y. (2005). “A Pictorial Representation of the Hadith al- thaqalayn in an Ilkhanid Copy of  Bal’ami’s Tarjuma -yi tarikh - I Tabari in  the Freer Gallery”, The Iconography of Islamic Art(Studies in Honour of  Robert Hillenbrand). Edited by Bernard O’ Kane, Edinburgh University Press. PP: 285-307.
- Soucek, P. Priscilla. “The Life of the Prophet”: Illustrated Version, in Content and Context of Visual Arts in Islamic World, ed. Priscilla Soucek (university Park, PA,1988). PP 193-217.
منابع اینترنتی
ـ معارف، مجید. (1399). « بررسی جایگاه اهل بیت در قرآن ». پایگاه اطلاع رسانی حوزه.  www.hawzah.net
ـ مکارم شیرازی، ناصر.(1395). « امامت از اصول دین ». آیین رحمت(پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت‌‌الله مکارم شیرازی).
www.makarem.ir/main.aspx.Accessed: August.30.2021.