بازپژوهی تاریخچه موقوفات معصومین(ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگرسطح چهار و مدرس سطح یک حوزه علمیه خراسان، مشهد، ایران

چکیده

وقف و اعمال خداپسندانة مشابه آن، از دیرباز و قبل از اسلام به اشکال گوناگون در تاریخ بشر و در میان پیروان تمام ادیان آسمانی وجود داشته است به‌طوری که صومعه‌ها، معبدها، آتشکده‌ها، کاهنان و موبدان از منافع این وقفیات اداره می‌شده‌اند. امت‌ها با اختلاف ادیان و شرایع با انواعی از تصرفات مالی آشنا بودند که از حیث مفهوم دور از حدود معنای وقف اسلامی نیست. این جستار با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و به روش توصیفی‌تحلیلی در پی پاسخ به تاریخچة موقوفات حضرات معصومین(ع) در دین مبین اسلام است.
دسته‌بندی منطقی و آگاهی از وجود پیشینة موقوفات معصومین(ع) در دین مبین اسلام هدف این جستار برای ترغیب و زمینه‌سازی گسترش فرهنگ غنی وقف در جامعه برای بهرمندی از برکات فراوان آن است. بنا بر یافته‌های این پژوهش، سنت حسنة وقف از اول خلقت بشریت همراه با ایشان بوده اگرچه در ادیان گذشته در قالب اعمال و اشکال شبیه به عمل وقف بوده؛ اما اسلام آن را در مسیری روشن، منطقی، هدفدار، مترقی و دقیق قرار داده است. با بیان مصادیق بارز آن در طول تاریخ اسلام همراه با مستندات روایی و تاریخی نیل به هدف مذکور میسّر می‌شود.

کلیدواژه‌ها


ـ قرآن کریم.
ـ نهج البلاغه. (1379). مترجم: محمد دشتی. چاپ پانزدهم. قم: انتشارات الهادی.
ـ آخته، ابوالقاسم. (1388). «تاریخ وقف در ایران و اسلام». یاد ایام. شماره53.
ـ ابن ابی الحدید. (1407ق). شرح نهج البلاغه. بیروت: دارالجیل.
ـ ابن اثیر. (بی‌تا). اسدالغابه فی معرفة الصحابه. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
ـ ابن بابویه، محمّد بن علی. (بی‌تا). عیون أخبار الرضا. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
ـ  ـــــــــــــــــــــــــ .(1413ق). من لایحضره الفقیه. محقق: علی اکبر غفاری. چاپ دوم. بیروت: دفتر انتشارات اسلامى.
ـ ابن حزم. ( بی‌تا). المحلى بالآثار. بیروت: دارالفکر.
ـ ابن سعد. (1968م.) . طبقات الکبرى. بیروت:  دار صادر.
ـ ابن شبه نمیری. (بی‌تا). تاریخ المدینه المنوره. چاپ دوم. بی‌جا: حبیب محمد.
ـ ابن شهرآشوب. (1379ق).  مناقب آل أبی طالب. قم: نشر علامه.
ـ ابن فارس، أحمد بن فارس. (1399ق). معجم مقائیس اللغة. بی‌جا: دارالفکر.
ـ ابن الفراء، أبویعلى. (1421ق).  الأحکام السلطانیة. چاپ دوم. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ـ ابن کثیر. (1396ق).  سیره النبویه. بیروت: دار المعرفة.
ـ ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
ـ ابن‌حیون، نعمان بن محمد. (1385ق). دعائم الإسلام. چاپ دوم. قم: مؤسسه آل البیت b.
ـ  ابو داود سجستانی، سلیمان بن اشعث. (1430ق). سنن أبی داود. محقق: شعَیب الأرنؤوط - محَمَّد کامِل قره بللی. بیروت: دار الرسالة العالمیة.
ـ اداره اوقاف و امورخیریه استان خراسان رضوی. (1387ق).  وقف یاران. مشهد: اداره اوقاف و امور خیریه استان خراسان رضوی.
ـ انصاف‌پور، غلامرضا. (1355). تاریخ زندگی اقتصادی روستاییان و طبقات اجتماعی ایران. بی‌جا: نشر اندیشه.
ـ بحرانى، یوسف بن احمد. (1405ق).  الحدائق الناضرة. محقق: محمد تقى ایروانى و سید عبدالرزاق مقرم. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
ـ بزار، أبوبکر. (1988م تا 2009م). بحر الزخار. مدینه منوره: مکتبة العلوم و الحکم.
ـ بکری دمیاطی، عثمان بن محمد. (1418ق). إعانة الطالبین على حل ألفاظ فتح المعین. بیروت: دارالفکر. 
ـ بلادی، عاتق بن غیث. (1431ق). معجم معالم الحجاز. بیروت: مؤسسة الریان للطباعة و النشر و التوزیع.
ـ جعفریان، رسول. (1379). «جامعه شیعه در مدینه (نخاوله)(3)». میقات حج. دوره9. شماره 34. صص: 226 -248.
ـ جمعی از نویسندگان. (1355ق). مجله الهدایة الاسلامیة. قاهره :شارع مجلس النواب.
ـ حجیلی، عبدالله بن محمد. (1430ق) الاوقاف النبویه و اوقاف خلفاء الراشدین. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ـ حر عاملی، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعة. محقق: مؤسسة آل البیت b لإحیاء التراث. قم: مؤسسة آل البیت b لإحیاء التراث.
ـ حلی، حسن بن یوسف مطهر. (1413ق).  قواعدالاحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
ـ حلی، محمد بن احمد بن ادریس. (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. چاپ دوم. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
ـ حلّى، جعفر بن حسن‌. (1408ق). شرائع الإسلام. محقق: عبدالحسین محمد على بقال‌. چاپ دوم. تهران: اسماعیلیان.
ـ حموی، یاقوت. (1380). معجم البلدان. مترجم: علی نقی منزوی. تهران: سازمان میراث فرهنگی .
ـ خلعتبری تنکابنی، هادی. (1350- 1351). «وقف و سازمان اداری آن از ایران باستان تا حال». پایان نامه. سال دفاع سال تحصیلی1350-1351.
ـ خمینی، روح الله. (1392). تحریر الوسیله. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
ـ  ـــــــــــــــــ. (1421ق). کتاب البیع. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
ـ دهخدا، علی اکبر. (1377).  لغت نامه دهخدا. چاپ دوم. تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ـ زرکلی، خیرالدین. (1980م). اعلام زرکلی. چاپ پنجم. بیروت: دارالعلم للملایین.
ـ سپنتا، عبدالحسین. (1346ق). تاریخچه اوقاف اصفهان. اصفهان: اداره کل اوقاف اصفهان.
ـ سمهودی، علی بن عبد الله. (1419ق). وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ـ شافعی، محمد بن إدریس. (1410ق). الأم. بیروت: دار المعرفة.
ـ شعیری، محمد بن محمد. (بی‌تا). جامع الأخبار. نجف: مطبعة حیدریة.
ـ شفیع العانی، محمد. (1375ق). احکام الاوقاف. بغداد: الشرکة الاسلامیه للطباعة.
ـ شهیدی نسب، محمدباقر. (1387). «وقف سنت ماندگار». روزنامه رسالت. سه‌شنبه 26 آذر.
ـ طبرسی، فضل بن حسن. (1390ق). مجمع البیان. چاپ چهارم. تهران: کتابفروشی اسلامی.
ـ طبری، أبو جعفر. (1387ق). تاریخ الطبری. چاپ دوم. بیروت: دارالتراث.
ـ طوسی، محمد بن حسن‌. (1387ق). المبسوط. چاپ سوم. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
ـ  ــــــــــــــــــــــــ. (1390ق). الاستبصار. تهران: دار الکتب الإسلامیة‌.
ـ  ــــــــــــــــــــــــ. (1364). تهذیب الاحکام. چاپ چهارم. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
ـ عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی. (بی‌تا). اللمعة الدمشقیة. بی‌جا: دارالفکر.
ـ عاملی، محمدجواد. (بی‌تا).  مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. بی‌جا: احیاء التراث.
ـ عسکری، مرتضی. (بی‌تا).  معالم المدرستین. تهران: موسسه بعثة.
ـ فیومى، احمد بن محمد مقرى. (1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: دارالهجرة.
ـ قرشی، علی‌اکبر. (1412ق). قاموس قرآن. چاپ ششم. تهران: دارالکتب الإسلامیة‌.
ـ کبیسی، محمد عبید. (1364). احکام وقف در شریعت اسلام. مترجم: احمد صادقی گلدر. ساری: اداره کل حج و اوقاف و امور خیریه استان مازندران.
ـ کلینی، محمدبن یعقوب. (1407ق). الکافی. محقق: على اکبر غفارى.‌ چاپ چهارم. تهران: دارالکتب الإسلامیة‌.
ـ ماوردی، علی بن محمد. (بی‌تا).  أحکام السلطانیة. قاهره:  دار الحدیث.
ـ مجلسی، محمد باقر. (1410ق). بحارانوار. بیروت: مؤسسة الطبع و النشر‌.
ـ مغنیة، محمد جواد. (1421ق). الفقه على المذاهب الخمسة. چاپ دهم. بیروت: دار التیار الجدید- دارالجواد‌.
ـ مفید، محمد بن محمد. (1413ق). الإرشاد. قم: کنگره شیخ مفید.
ـ منقری، نصر بن مزاحم. (بی‌تا).  وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
ـ نجفی، محمدحسن. (1362). جواهر الکلام . چاپ هفتم. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
ـ نوری، حسین. (1408ق). مستدرک الوسائل. محقق: گروه پژوهش مؤسسه آل البیت b. بیروت: مؤسسه آل البیت b.
ـ نیشابوری، مسلم بن الحجاج. (بی‌تا).  صحیح مسلم. محقق: محمد فؤاد عبد الباقی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ واقدی، محمد بن عمر. (1409ق). المغازی. محقق: جونز مارزدن‌.بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ـ یزدی، محمد کاظم. (1423ق). العروة الوثقی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.