بررسی تطبیقی متن خطبۀ متّقین (هَمّام) در منابع متقدّم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قرآن و حدیث قم ؛ کارشناس ارشد فلسفه غرب، دانشگاه مفید قم.ایران

چکیده

خطبۀ متّقین یا هَمّام، از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین خطبه‌های نهج‌البلاغه است. با توجه به اهمیت متن خطبه و مجهول بودن نام همام در خطبه و منابع رجالی، لازم است اصالت‌سنجی مستقلی دربارۀ این خطبه از جهات مختلف صورت گیرد. مثلاً 1. خطبۀ متّقین در منابع متقدّم شیعی و غیرشیعی چه سابقه‌ای دارد؟ 2. آیا متن و حجم این خطبه در کتاب‌های گوناگون متقدّم یکسان است؟ 3. با تطبیق متن خطبه در منابع متقدّم، چه نتایجی پیش‌روی ما قرار خواهد گرفت؟ این مقاله، به روش تطبیقی ضمن بررسی و اصالت‌سنجی اختصاصی متن خطبه همام در منابع متقدّم تا قرن هفتم نشان می‌دهد: روایت یا خطبۀ متّقین به سه نوع در منابع متقدّم درج شده است که اختلافات جزئی و کلی فراوانی با هم دارند؛ به‌طوری‌که متن برخی منابع، با متن نهج‌البلاغه کاملاً متفاوت است. همچنین با توجه به تفاوت‌های متنی دیگر منابع به نسبت تاریخ تألیف آن‌ها، به نظر می‌رسد متن یک روایت اولیه که حدود صد کلمه بوده و در معاجم معتبر عرب وجود داشته، به‌تدریج به دست برخی مشایخ حدیث و موعظه، مشروح شده است؛ این اضافات و تغییرات بر متن اصلی روایت، در چرخش زمانی میان مؤلفان و نسخه‌برداران، تبدیل به چهار گروه روایت متمایز با تحریرهای مختلف، به‌عنوان خطبه همام شده است.

کلیدواژه‌ها


- نهج البلاغه. (1385). ترحمه محمد دشتی. قم: محدث.
ـ ابن أبی الدنیا. (1412ق). کتاب الهم والحزن. بی‌جا: دارالسلام.
ـ________ .(1413ق). کتاب الأولیاء. بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
ـ ابن ابی‌الحدید. (بی‌تا). شرح نهجالبلاغه. تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم. قم: إسماعیلیان.
ـ ابن أبی‌شیبه. (1409ق). مصنف ابن أبی شیبة (المصنف فی الأحادیث والآثار). تحقیق یوسف الحوت. بیروت: دارالتاج.
ـ ابن بابویه، محمد بن علی. (1362). صفات الشیعه. تهران: اعلمی.
ـ _______________. (1376). الأمالی صدوق. تهران: کتابچی.
ـ ابن بطه، عبیدالله. (1415ق). الإبانة الکبرى. ریاض: دارالرایة.
ـ ابن حمدون، محمد بن حسن. (1996م). التذکرة الحمدونیة. بیروت: دار صادر.
ـ ابن عساکر، علی. (1415ق). تاریخ مدینة دمشق. بیروت: دار‌ الفکر.
ـ ابن‌عبد ربه. (بی‌تا). العقد الفرید. بیروت: دار الکتب العلمیة (افست).
ـ ابن میثم، میثم بن علی. (1370). شرح نهج البلاغه. مترجم محمد صادق عارف ... [و دیگران]. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
ـ ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله. (بی‌تا). حلیه الأولیاء و طبقات الأصفیاء. قاهره: دار أم‌القری.
ـ استادی، رضا. (1383). مدارک نهج البلاغه. قم: قدس.
ـ استادی، کاظم. (1399، پ). دربارهٴ نسخههای خطی منسوب به سلیم. قم: کتابخانه دارالحدیث.
ـ _________. (1399، ت). «معرفی نسخه‌های خطی سلیم». مجله میراث شهاب. ش99. صص: 145 188.
ـ _________. (1400، ب). «بررسی انتساب سند کتاب سلیم به شیخ طوسی». علوم حدیث. دوره 26. شماره 1؛ شماره پیاپی 99؛ صص: 150-177.
ـ _________. (1400 ، ژ). «بازشناسی مؤلف و قدمت تاریخی کتاب‌های منسوب به سلیم بن قیس». مجله بین المللی مطالعات ایرانی- اسلامی. دوره11. ش3؛ صص: 3 28.
ـ _________ .(۱۴۰۱، الف). «شناسایی گوینده خطبه مشهور به متّقین». مخطوط. قم: کتابخانه دارالحدیث.
ـ اسکافی، محمد بن همام یا ابن‌شعبه حرانی. (بی‌تا). التّمحیص. قم: مدرسة الامام المهدی g .
ـ امیدی پور، ولی. (1396). «بررسی سبک‌شناختی خطبة همام». پژوهشنامه نهجالبلاغه. دوره 5. ش17. صص: 1ـ 19.
ـ حاجی خانی، علی. (1397). استناد نهجالبلاغه و نقد شبهات پیرامون آن. تهران: سمت.
ـ حرانی، ابن شعبه. (1404ق). تحف العقول عن آل الرسول. تحقیق علی اکبر غفاری. قم: النشر الاسلامی.
ـ حلی، حسن بن یوسف. (۱۴۱۷ق). خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال. قم: مؤسسة نشر الفقاهة.
ـ الخلدی، جعفر بن محمد. (1409ق). الفوائد والزهد والرقائق والمراثی. طنطنا (مصر): دارالصحابة.
ـ دین‌پرور، جمال‌الدین. (۱۳۸۵). از پارسایان برایم بگو: ترجمۀ خ‍طب‍ه‌ متّقین(ه‍م‍ام‌). ت‍ه‍ران‌: ب‍نیاد ن‍ه‍ج‌‌ال‍ب‍لاغ‍ه‌‏‫.
ـ الدینوری المالکی، أحمد بن مروان. (1419ق). المجالسة و جواهر العلم. بیروت: دارابن‌حزم.
ـ دینوری، ابن‌قتیبه. (1418ق). عیون الاخبار. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ـ __________ .(1419ق). کتاب تأویل مختلف الحدیث. بیروت: المکتب الاسلامی(مؤسسة الإشراق).
ـ رشاد، علی‌اکبر. (1380). دانشنامه امام علی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
ـ رضی، محمد بن الحسین. (1385). نهج البلاغه. قم: موسسه امیرالمومنین g .
ـ ___________ . (1431ق). نهج البلاغه. تحقیق قیس عطار، قم: الرافد.
ـ سبط بن الجوزی‌، یوسف بن قزاوغلی. (1426ق). تَذکِرَةُ الخَواصّ مِنَ الأمّة فی ذِکرِ خَصائص الأئمة. قم: شریف رضی.
ـ سلیم بن قیس. (1415ق). کتاب سلیم بن قیس الهلالی. قم: الهادی.
ـ السید، صبری ابراهیم. (1406ق). نهج البلاغة (نسخه جدیدۀ محققۀ و موثقۀ تحوی ما ثبتت نسبته للإمام علی من خطب و رسائل و حکم). قطر: دارالثقافة.
ـ شاکر، محمود محمد. (۱۹۷۵م). «نهج البلاغه و گردآورندۀ آن». الکاتب. س۱۵. ش۱۷۰.صص: 22 37.
ـ شامحمدی، زهرا. (۱۳۸۹). «نقد و بررسی روش دکتر صبری ابراهیم السید در نهج‌البلاغه». پایاننامه کارشناسی ارشد. قم: دانشکده علوم حدیث.
ـ شلمغانی، (منسوب به) محمد بن علی. (1406ق). فقه الرضا g ؛ قم: مؤسسة آل‌البیت b .
ـ شهرستانی، سیدهبه‌الدین و دیگران. (1387). مقالاتی پیرامون نهجالبلاغه. تهران: بنیاد نهج‌البلاغه.
ـ شوشتری، محمد تقی. (۱۳۷۶). بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه. تهران: امیرکبیر.
ـ _____________ . (1401ق). الاخبار الدخیله. تهران: مکتبة الصدوق.
ـ طبرسی، فضل بن حسن. (بی‌تا). مکارم الاخلاق. المحقق: محمد الحسین الاعلمی. بیروت: مؤسسة الاعلمی.
ـ عطار نیشابوری، فریدالدین. (1387). تذکره الاولیاء. تصحیح نیکلسون. تهران: اساطیر.
ـ الفتّال النیشابوری، ابوعلی. (1375). روضة الواعظین و بصیره المتعظین. قم: رضی.
ـ کراجکی، محمد بن علی. (1410ق). کنز الفوائد. قم: دارالذخائر.
ـ کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. محقق: علی‌اکبر غفاری. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
ـ مازندرانی، محمدصالح بن احمد. (1342). شرح الکافی. تهران: المکتبة الاسلامیة.
ـ مجلسی، محمد تقی. (۱۳۸۵). شرح خطبه متّقین( شرح حدیث همام). تصحیح جویا جهانبخش. تهران: اساطیر.
ـ نصیبی شافعی، محمد بن طلحه. (1419ق). مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول. بیروت: البلاغ.
ـ هیتمی، احمد بن محمد. (1417ق). الصواعق المحرقة على أهل الرفض والضلال والزندقه. بیروت: الرسالة.