بررسی مضامین آموزه‌های اسلامی در کتیبه‌های معماری رواق‌های اهل بیت (ع) (مطالعه موردی: حرم امام رضا(ع) دردوران تیموری و صفوی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای گروه هنر و معماری، واحد مشهد، دانشگاه ازاد اسلامی،مشهد، ایران

2 استادیار گروه تاریخ، واحد بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی، بجنورد، ایران

3 مربی گروه معارف اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه ازاد اسلامی، مشهد، ایران

چکیده

مرقد اهل بیت (ع) در طول تاریخ به دلیل علاقه و ارادت مسلمین، همواره مورد توجه ویژه‌ای بوده است. در این میان حکومت تیموریان و صفویان، بر اساس گواهی مورخان از نظر عظمت و گستردگی حوزه نفوذ زیادی داشته است و بناهای متعددی را در مرقد اهل بیت بنا کرده‌اند. در دوران صفویان اقدامات فراوانی برای ساخت، بازسازی و گسترش مرقد اهل بیت در ایران و عراق صورت گرفته است، و بناهای ارزشمندی را از خود برجای گذاشته‌اند. معماری مجموعه مرقد اهل بیت فضاهای گوناگونی را در برگرفته است، که در این بین فضای رواق جایگاه ویژه‌ای در آن داشته است. به همین دلیل حکومت تیموریان و صفویان رواق‌های متعددی را در مرقد اهل بیت بنا نموده‌اند. همان‌گونه که معماری این دوران از مفاهیم اسلامی سرچشمه گرفته است، فرض بر آن است، که کتیبه‌های آن نیز به منزله برترین نوع تزئینات، از آموزه‌های اسلامی نشأت گرفته باشد. لذا هدف پژوهش حاضر شناسایی تاثیر آموزه‌های اسلامی در شکل‌گیری کتیبه‌های رواق مرقد اهل بیت می‌باشد. و در پی پاسخگویی به؛ نحوه تاثیر آموزه‌های اسلامی در شکل‌گیری تزئینات کتیبه‌های معماری رواق اهل بیت و همچنین بازخوانی مضامین آن‌ها، می‌باشد. در پژوهش حاضر به دلیل دسترسی مناسب به مرقد امام رضا (ع)، سه رواق درالحفاظ و دارالسلام از دوران تیموری و رواق درالفیض از دوران صفوی به عنوان نمونه مورد پژوهشی، بررسی و تحلیل گردیده است. در این راستا از روش تحقیق توصیفی، تاریخی تحلیلی بهره‌گیری شده است تا آموزه‌های اسلامی کتیبه‌ها روشن گردد.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
آقاسید، عبدالله. (1379). لولو صدف فی تاریخ النجف. بی‌جا: مهربان.
آل طعمه، سلمان. (1389). «توصیف عمومی حرم امام حسینg». ادیان، مذاهب و عرفان. شماره 3 و 4. صص: 150-161.
آل یاسین، شیخ محمد حسن. (1371). تاریخ حرم کاظمین. ترجمه غلامرضا اکبری. قم: نشر کنگره جهانی حضرت رضاg.
اپهام پوپ، آرتور. (1373)، معماری ایران. ترجمه غلامحسین صدری افشار. چاپ سوم. تهران: فرهنگان.
اتینگهاوزن، ریچارد و یار شاطر، احسان. (1379). اوج های درخشان هنر ایران. ترجمه هرمز عبداللهی و رویین پاکباز. تهران: آگاه.
استیرلن، هانری. (1377). اصفهان تصویر بهشت. ترجمه جمشید ارجمند. تهران: نشر فروزان روز.
اسکندربیک، ترکمان. (1371). ذیل تاریخ عالم آرای عباسی. تصحیح سهیلی خوانساری. تهران: اسلامیه.
اسکارچیا، جیان روبرتو. (1376). تاریخ هنر ایران هنر صفوی، زند، قاجار. ترجمه یعقوب آژند. تهران: انتشارات مولی.
اسکندر بیک، منشی. (1377). عالم آرای عباسی. جلد 2. تهران: نشر آشنا.
اسکیرس، گالیناآناتولیونا پوگاچنکووا؛ ژان دوبروین، سوات سوچک؛ رابینسن، آنتونی ولش. (1386). هنر و ادب ایران. ترجمه یعقوب آژند. تهران: انتشارات مولی.
اسماعیلی، مراد. (1395). «بررسی چگونگی و چرایی نگاه متفاوت شاعران سبک اصفهانی به عناصر اسطوره‌ای». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. شماره 45. صص: 11-33.
اشراقی، احسان؛ علوی، نصرت‌خاتون. (1393). «وحدت مذهبی ایرانیان در دوره صفوی». فصلنامه شیعه‌شناسی. شماره 47. صص: 259-282.
افشار آرا، محمدرضا. (1382). خراسان و حکمرانان، تهران: انتشارات محقق.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. (1362). مطلع‌الشمس تاریخ ارض اقدس مشهد مقدس. تهران: فرهنگ‌سرا.
امینی هروی، امیر صدرالدین ابراهیم. (1383). فتوحات شاهی. تصحیح محمدرضا نصیری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
انصاری، مجتبی؛ اخوت، هانیه‌السادات؛ ملایی، معصومه. (1387). «بررسی تأثیر عقاید مذهب شیعه بر ارتباطات فضایی مساجد شیعی». فصلنامه شیعه شناسی. شماره 23. صص: 145-174.
اوکین، برنارد. (1386). معماری تیموری در خراسان. ترجمه علی آخشیتی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
بورکهارت، تیتوس. (1386). مبانی هنر اسلامی. ترجمه و تدوین: امیر نصری. تهران: انتشارات حقیقت.
بهرام نژاد، محسن. (1397). تاریخ فرهنگ و تمدن ایران در دوره صفویه. تهران: انتشارات سمت.
پسندیده، محمود؛ واعظ‌زاده خراسانی، محمد. (1385). حوزه علمیه خراسان، مدارس علمیه مشهد. جلد 1. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
پل‌مانزو، ژان. (1380). هنر در آسیای مرکزی. ترجمه محمد هاشمی گلپایگانی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
تاکستن ، حیدر؛ دران، راکسبورو؛ کوماروف، گرونکه؛ گولومبک، بناتریس منز. (1384). تیموریان. ترجمه یعقوب آژند. تهران: انتشارات مولی.
حسینی، سیدهاشم. (1388). «مقایسه ویژگی‌های هنر کتیبه‌نگاری عصر صفوی در دو مجموعه شاخص شیعی ایران (حرم مطهر امام رضاg و بقعۀ شیخ صفی الدین اردبیلی)». مطالعات هنر اسلامی. دوره 6 . شماره 11. صص: 105-132.
حقیقت، عبدالرفیع. (1369). تاریخ هنرهای ملّی و هنرمندان ایرانی. تهران: انتشارات آرین.
خانیکوف، نیکولای ولادیمیروویچ. (1375). سفرنامه خانیکوف گزارش سفر به بخش جنوبی آسیای مرکزی. ترجمه ابوالقاسم بیگناه و اقدس یغمایی. مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس.
خزایی، محمد. (1381). هزار نقش. تهران: انتشارات مطالعات هنر اسلامی.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین. (1333). حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. جلد 4. تهران: نشر کتاب-فروشی خیام.
داننده، سمیرا سادات. (1396). «مقایسه‌ ترکیب‌بندی در‌ دو کتیبه‌ ثلث طوماری از محمد‌رضا امامی ‌اصفهانی و محمد‌حسین شهید مشهدی در صحن عتیق حرم امام رضاg». نگره. شماره 44. صص: 20-39.
دایرۀ‌المعارف تشیع. (1369). زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی. ج1. تهران: بنیاد خیریه و فرهنگی شط.
زنده‌دل، حسن. (1377). مجموعه راهنمای ایرانگردی استان خراسان. تهران: نشر ایران‌گردان.
سمرقندی، کمال‌الدین عبدالرزاق. (1353). مطلع سعدین و مجمع بحرین. به اهتمام عبدالحسین نوایی. چاپ اول، تهران: طهوری.
سعاد ماهر. (بی‌تا). مشهد الامام معلی فی النجف و ما به الهدایا و التحف. قاهره: نشر دارالمعارف بمصر، بی‌تا.
سیدی، مهدی. (1382). سیمای تاریخی فرهنگی شهر مشهد. مشهد: سازمان فرهنگی شهرداری مشهد.
سیوری، راجر. (1372). ایران عصر صفوی. ترجمه کامبیز عزیزی. تهران: مرکز.
سیوری و همکاران. (1380). صفویان. ترجمه یعقوب آژند. چاپ اول. تهران: انتشارات مولی.
شامی، نظام‌الدین. (1956). ظفرنامه. تصحیح فلکس نادر. پراگ (چک و اسلواکی): انتشارات مؤسسه شرقیه.
شایسته‌فر، مهناز. (1379). «رابطه مذهب و نگارگری دوره تیموریان و اوایل صفویان». مدرس علوم انسانی. دوره 4. شماره 2. صص: 25-40.
_________. (1380). «جایگاه قرآن، حدیث و ادعیه در کتیبه‌های اسلامی». فصلنامه مدرس. دوره 5. شماره پیاپی 23. صص: 57-94.
_________. (1389). «بررسی تزیینات و کتیبه های قرآنی دو مجموعه گوهرشاد هرات و مشهد». مطالعات هنر اسلامی. دوره 6. شماره 12. صص: 73 - 98 .
_________. (1392). «بررسی محتوایی کتیبه‌های رواق‌های ساخته‌شده در حرم رضوی در عصر تیموری و صفوی». فرهنگ رضوی. شماره 3. صص: 115-146.
شراتو، امبرتو؛ گروبه، ارنست. (1391). هنر ایلخانی و تیموری. ترجمه یعقوب آژند. چاپ سوم. تهران: انتشارات مولی.
شوان، فریتهیوف و همکاران. (1390). هنر و معنویت. گردآوری و ترجمه انشاء الله رحمتی. تهران: فرهنگستان هنر.
شیخی، علیرضا. (1398). «مطالعه تطبیقی مضامین کتیبه‌ها در آثار چوبی وابسته به معماری در حرم مطهر امام رضاg». مرمت و معماری ایران. شماره 20. صص: 91-113.
صنیع‌الدوله، محمدحسن خان. (1362). مطلع الشمس. تهران: نشر پیشگام.
طباطبایی، محمدحسین. (1390). شیعه. به کوشش خسرو میرشاهی. تهران: بوستان کتاب.
ظریفیان، الهام. (1387). راهنمای جامع اماکن متبرکه حرم مطهر حضرت رضاg. مشهد: موسسه فرهنگی قدس.
صحراگرد، مهدی. (1392). شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی؛ کتیبه‌های مسجد گوهرشاد. مشهد: نشر آستان قدس رضوی.
__________ . (1394). «محمدحسن رضوان و احیای سنت کتیبه‌نگاری در کتیبه‌های قرآنی حرم امام رضاg». آستان هنر. شماره 14 و 15. صص: 26-31.
صنیع الدوله، محمدحسن خان. (1362). مطلع الشمس. تهران: نشر پیشگام.
عالم‌زاده، بزرگ. (1390). دانشنامه رضوی. تهران: شاهد.
عبداللهی، علی؛ جلالیان قانع، نوید؛ مودی، آرمین؛ آئینی، سجاد. (1399). «بررسی شکلی-تاریخی هسته اولیه کالبد معماری حرم مطهر رضوی با تکیه بر اسناد روایی و در تطابق با طرح‌مایه‌های معماری کاخ‌های ساسانی و صدر اسلام». باغ نظر. دوره 93. شماره 17. صص: 5-22.
عطاردی، عزیزالله. (1371). تاریخ آستان قدس رضوی. جلد 2. تهران: عطارد.
علی عبدی بیک شیرازی، خواجه زین‌العابدین. (1369). تکمله الاخبار. تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: نشر نی.
عمادزاده، حسین. (1384). تاریخ جغرافیایی کربلای معلی. تهران: نشر مجله خرد.
فراست، مریم. (1385). «همخوانی کتیبه و نقوش هندی در بناهای اصفهان عصر صفوی». مطالعات هنر اسلامی. شماره 5. صص: 25-44.
فضائلی، حبیب‌الله. (1384). تعلیم خط. تهران: سروش.
فضیلت، محمود. (1391). «سبک اصفهانی در ترازوی نقد تاریخی». پژوهشنامه نقد ادبی. شماره 1. صص: 127-141.
فغفوری، رباب؛ بلخاری قهی، حسن. (1394). «بررسی تطبیقی مضمون کتیبه‌های مسجد گوهرشاد و مبانی اعتقادی شیعه در دوره تیموری و صفوی»، فصلنامه نگره. شماره 35. صص: 5-17.
فیاضی، محمدانور؛ جباری، محمدرضا. (1390). «نمادهای اجتماعی شیعه در عصر حضور: نمادهای زبانی». تاریخ در آیینه پژوهش. دوره 8. شماره 29. صص: 137-164.
قصابیان، محمدرضا. (1384). راهنمای جامع اماکن متبرکه حرم امام حضرت رضاg. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
کاظمی دلیگانی، مریم. (1386). «اقدامات عمرانی شاهان صفوی در عتبات عالیات». تاریخ اسلام. شماره 26. صص: 67-80.
کاویانیان، احتشام. (1355). شمس‌الشموس. مشهد: آستان قدس رضوی.
کلیددار، محمدحسن مصطفی. (1367). مدینه الحسین او مختصر تاریخ کربلا. بغداد: نشر النجاج.
کلیددار، عبدالجواد. (1377). تاریخ کربلا و حائر حسینg. ترجمه محمد صدر هاشمی. اصفهان: نشر کتاب‌فروشی ثقفی.
گرابر، الگ. (1376). هنر ایران. ترجمه یعقوب آژند کیهان فرهنگی. شماره 137. صص 51-46.
لانگریک، استیون همزلی. (1378). تاریخ سیاسی و اجتماعی و اقتصادی عراق 1900ـ1500. ترجمه اسدالله توکلی و محمدرضا مصباحی. مشهد: نشر آستان قدس رضوی.
مزاوی، میشل. (1368). پیدایش دولت صفوی. ترجمه یعقوب آژند. تهران: نشر گستره.
مستوفی، حمدالله‌بن‌ابی‌بکر. (1381). نزهه‌القلوب. حواشی و تعلیق: محمد دبیرسیاقی. قزوین: حدیث امروز.
مشکوتی، نصرالله. (1343). فهرست بناهای تاریخی اماکن باستانی ایران. تهران: انتشارات سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران.
مشهدی‌محمد، عباس. (1383). مشهدالرضا. تهران: مولف
مقری، علی‌اصغر. (1359). بناهای تاریخی استان خراسان. مشهد: داره کل فرهنگ خراسان.
مکی‌نژاد، مهدی. (1387). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی تزیینات معماری. تهران: سمت.
_________ . (1388). تزیینات معماری. چاپ دوم. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی.
مؤتمن، علی. (1355). تاریخ آستان قدس. مشهد: بی‌نا.
نصر، سید حسین. (1389). هنر و معنویت اسلامی. تهران: حکمت.
ـــــــــــــ . (1375)، تاریخ فلسفه اسلامی. جمعی از مترجمان. چاپ اول. تهران: حکمت.
نعمتی، بهزاد. (1391). «طلاکاری گنبد حرم امام رضاg». آستان هنر. شماره 2-3. صص: 4-15.
نوایی، عبدالحسین. (1347). شاه‌اسماعیل صفوی (اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفضیلی). تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ویلبر، دونالد؛ گلمبرک، لیرزا. (1374). معماری تیموری در ایران و توران. ترجمه کرامت الله افسر و محمدیوسف کیانی. تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
هیلن‌برند، رابرت. (1386). هنر و معماری اسلامی. ترجمه اردشیر اشراقی. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، روزنه،.