هجرت امام رضا (ع) به مرو و تأثیر آن بر بلوک‌های سازنده فرهنگ و تمدن اسلامی در قرن سوم و چهارم هجری با تاکید بر عنصر وحدت بخش در تمدن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار سازمان مطالعه وتدوین کتاب های درسی (سمت )

چکیده

شهر تاریخی مرو به‌‌عنوان مادرشهر خراسان بزرگ و تاریخی دارای زمینه، ظرفیت و فرصت‌های تمدنی بالقوه‌ای بوده است. هجرت امام رضا(ع) نیز باعث شکوفایی این ظرفیت‌ها، فرصت‌ها و مهار آسیب‌ها و عوامل بازدارنده شد تا این سرزمین در شکل‌گیری و تثبیت فرهنگ و تمدن اسلامی ایفای نقش کند. در این مقاله، با رویکرد توصیفی تحلیلی و روش اسنادی، پس از تبیین عوامل و عناصر تمدن‌ساز به‌ویژه عنصر وحدت‌بخش از نگاه صاحب‌نظران، با مروری بر سابقۀ تاریخی مرو و اهمیت و جایگاه تمدنی آن در قرن سوم هجری و همچنین بررسی فرصت‌هایی که در اختیار امام رضا(ع) و اهل ‌البیت پیامبر گرامی(ص) بوده، هجرت امام رضا(ع) به این دیار مطالعه شده است. در نتیجه، امام رضا(ع) ضمن درک صحیح موقعیت پیش آمده به‌عنوان ولی‌عهد و با استفاده از ظرفیت‌های عمومی خراسان با محوریت مرو و با داشتن مزیت‌های فردی در جایگاه عالم آل محمد و فرزند رسول خدا(ص)، توانست تأثیر شگرفی در بلوک‌های سازندۀ تمدن به‌ویژه عنصر وحدت‌بخش، شکوفایی و بقای تمدن اسلامی در قرن سوم و چهارم هجری بگذارد.

کلیدواژه‌ها


ابراهیم حسن، حسن. (1362). تاریخ سیاسی اسلام. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات جاویدان.
ابن اثیر، عز الدین علی. (بی‌تا). کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران. جلد دهم.ترجمه عباس خلیلی. تهران: انتشارات علمی.
ابن بابویه، محمد بن علی. (1378). عیون اخبار الرضا. تهران: نشر جهان.
ابن خلدون، عبدالرحمن. (1362). مقدمه ابنخلدون.ترجمه محمد پروین گنابادی. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا. (1368). تاریخ فخری. ترجمه محمد وحید گلپایگانی. چاپ سوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ابن فقیه، احمد بن محمد. (1375). البلدان.ترجمه مختصر محمدرضا حکیمى. تهران‏: بنیاد فرهنگ ایران.‏
ابوالقاسمی، محمد جواد. (1384). شناخت فرهنگ. تهران: انتشارات مؤسسه فرهنگی و هنری عرش پژوه.
اصفهانی، ابوالفرج. (1987). مقاتل الطالبیین. تحقیق احمد. چاپ دوم. بیروت: مؤسسه اعلمی.
انجم شعاع، آذر؛ مظاهری، ابوذر. (1398). «سازوکار تأثیرگذاری قرآن کریم بر بنیان‌های فکری تمدن اسلامی». معرفت. ش 245. صص: 37- 48.
بابایی، حبیب الله. ( 1395). «چیستی تمدن در فلسفه» . نقد و نظر. شماره 84. صص: 82-105.
بغدادی، صفى‌الدین عبدالمؤمن بن عبدالحق. (1412ق). مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنه و البقاع. تصحیح على‌محمد بجاوى. بیروت: ‏دارالجیل.
پرنیان، زهره؛ ربانی زاده، سید محمد رحیم. (1396). «نقش مأمون در مناظره های بین الادیانی». مطالعات تاریخ فرهنگی . ش31. صص: 1-26.
پهلوان، چنگیز. (1388). فر هنگ و تمدن. تهران: نشر نی.
حبیبی، عبدالحى. (1380). تاریخ افغانستان بعد از اسلام‏. تهران: ‏افسون.‏
حموی، یاقوت بن عبدالله. (1410ق). معجم البلدان‏. بیروت: دارالکتب العلمیه.
دورانت، ویل. (۱۳۷۲). تاریخ تمدن. ترجمه احمد آرام. چاپ چهارم. تهران: انتشارات انقلاب اسلامی.
راوندى‏، مرتضی. (1382). تاریخ اجتماعی ایران. چاپ دوم. تهران: انتشارات نگاه.
زارع خورمیزی، محمدرضا؛ ابوالقاسمی، محمد جواد؛ محمدی ، مهدی. (1401). دانشوران اترک تا جیحون؛ فرهنگ مشاهیر علمی مورد افتخار دو ملت ایران و ترکمنستان از ابتدا تا پایان سده دهم هجری. تهران : موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین‌المللی الهدی.
زمانی محجوب، حبیب. (1397). «شاخص‌های تمدنی نظام حکومتی پیامبر اسلام(ص)». پژوهشهای تمدن نوین اسلامی. شماره 3. صص: 59-88.
سیدسجادی، منصور. (1383). مرو: بازسازى جغرافیاى تاریخى یک شهر بر پایه نوشته ‏هاى تاریخى و شواهد باستانشناسی. تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور.
____________. (1376). «راه‌های ارتباطی مرو با سایر مناطق در دوران اسلامی». مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز. ش 18. صص:13-42.
شریف قرشی، باقر. (1380). حیاة الامام الرضا(ع). قم: سعید بن جبیر.
عطاردى قوچانى، عزیزالله. ( 1388). اخبار و آثار حضرت امام رضا(ع). تهران: عطارد.
______________. ( 1406ق). مسند الامام الرضاg. مشهد: آستان قدس رضوی.
کشاورز بیضایی، محمد. (1397). «تحلیلی بر تکوین و عملکرد بیت الحکمه و تأثیر آن بر شکوفایی تمدن اسلامی». تاریخ نو. شماره 25. صص: 15- 32.
لوبون، گوستاو. (1386). تمدن اسلام و عرب. ترجمه سیدمحمدتقی فخر داعی گیلانی. چاپ دوم. تهران: دنیای کتاب.
لوکاس، هنری. (1369). تاریخ تمدن. جلد اول.ترجمه غلامحسین آذرنگ. چاپ دوم. تهران: مؤسسه کیهان.
مجلسی، محمد باقر. (1363). بحار الانوار. تهران: اسلامیه.
مرتضی عاملی، سید جعفر. (1362). الحیاة السیاسیه للامام الرضا(ع). قم: جماعه المدرسین.
مسعودی، علی‌بن الحسین. (1409ق). مروج الذهب. چاپ دوم. قم: دار الهجره.
مصاحب، غلامحسین. (1380). دایرة المعارف فارسی مصاحب. چاپ دوم. تهران: سازمان کتاب های جیبی.
مکی، محمد کاظم. (1397). تمدن اسلامی در عصر عباسی.ترجمه محمد سپهری. چاپ ششم. تهران: سازمان سمت.
منجم، اسحاق بن حسین. ( 1408ق). آکام المرجان‏. تصحیح فهمى سعد. بیروت: ‏عالم الکتب.‏
ناظرزاده کرمانی، فرناز. ( 1376). فلسفه سیاسی فارابی. تهران: دانشگاه الزهرا.
خسروی هفشجانی، علی اصغر؛ رهبری، عباس؛ محمدی، فریده. (1396). «نقش حضرت امام رضا(ع) در شکوفایی و توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی». مطالعات تاریخ و تمدن ایران و اسلام. شماره 3. صص: 38- 47.
وحیدی‌منش، حمزه علی. (1386). «عناصر تمدن‌ساز دین اسلام». معرفت. ش 123. صص:15-34.
ولایتی، علی اکبر. (1390). فرهنگ و تمدن اسلامی. قم: دفتر نشر معارف.