تقابل امامت و خلافت در خطبه امام سجاد (ع) در مجلس یزید

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکترای دانش اجتماعی مسلمین دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

خطبۀ امام سجاد (ع) در مجلس یزید از خطبه‌هایی محسوب می‌شود که در موقعیت مکانی و زمانی خاصی ایراد شده است. تحلیل این خطبه نشان می‌دهد آثار اجتماعی آنی و بلندمدتی بر جای گذاشته است. مسئله این پژوهش آن است که «سطوح تحلیل گفتمان خطبۀ امام سجاد (ع) در مجلس یزید چیست و چه آثاری در هر یک از این سطوح قابل‌ ذکر است؟» به این منظور با استفاده از روش تحلیل گفتمان، جمع‌آوری کتابخانه‌ای داده‌ها و استفاده از چهارچوب تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف، یافته‌های زیر به دست آمد: در سطح توصیف،  این خطبه به شکل بیانی و واجد خصوصیات خطابه همچون زبان بدن، تعامل با مخاطب و واکنش لحظه‌ای است. همچنین امام سجاد (ع) با استفاده از بلاغت زبانی و عمق معنایی به بازیابی حافظۀ تاریخی امت پرداخته است. در سطح تفسیر، روابطی که باعث تولید گفتمان شده شامل دو گروه پیروان امامت و پیروان خلافت است که روابط بینامتنی نیز در همین دو گروه شکل می‌گیرد. در سطح تبیین، این خطبه و دیگر اقدامات دستگاه امامت موجب تغییر در ساختارهای اجتماعی شده، به‌نحوی که نفوذ دستگاه خلافت اموی روزبه‌روز کمتر و مردم در فراگیری آموزه‌های دینی از مرجع رسمی خلافت و علمای درباری روی‌گردان و به‌سوی امام سجاد (ع) و گفتمان امامت متمایل شده‌اند. همچنین مواجهۀ گفتمانی دستگاه امامت با دستگاه خلافت در گونۀ تقابل حفظ شده و ارتقا یافته و از این رهگذر، دستگاه خلافت اموی به موضع انفعال و عقب‌نشینی از سلطه، نفوذ و انحراف‌آفرینی در جامعۀ اسلامی کشانده شده است.

کلیدواژه‌ها


ـ قرآن کریم.
ـ  نهجالبلاغه.
ـ آقا گل‌زاده، فردوس. (1385). تحلیل گفتمان انتقادی. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ آیتی، محمدابراهیم. (1396). بررسی تاریخ عاشورا. تهران: اخلاق.
ـ ابن اثیر، علی بن محمد. (1385ق). الکامل. بیروت: دار صادر.
ـ ابن طاووس، علی بن موسی. (1364). اللهوف فی قتلی الطفوف. قم: منشورات الرضی.
ـ ابن اعثم، محمد بن علی. (1411ق).  الفتوح. تحقیق علی شیری. بیروت: دار الأضواء.
ـ ارجمندی، عباسعلی. (1395). «تحلیل ادبی خطبۀ امام سجاد g در مجلس یزید». پایاننامه کارشناسی ارشد. دانشگاه سیستان و بلوچستان.
ـ اصفهانی، ابوالفرج. (1385ق). مقاتل الطالبیین. تحقیق سید احمد صقر. قم: المکتبه الحیدریه.
ـ امینی، عبدالحسین. (1414ق).  الغدیر. بیروت: مؤسسه اعلمی للمطبوعات.
ـ امینی، محمدامین. (1381). الرکب الحسینی. قم: مرکز الدراسات الاسلامیه.
ـ باقی‌پور، فاطمه السادات. (1386). «خطبۀ امام سجاد g، قیام بر علیه نیرنگ‌ها». شمیم یاس. شماره 59.
ـ جباری، محمدرضا. (1382). سازمان وکالت اهلبیت و نقش آن در عصر ائمه. قم: مؤسسه امام خمینی(ره).
ـ حائری، جعفر عباس. (1423ق). بلاغه الإمام علی بن الحسین g. قم: المجمع العالمی لاهل البیت b.
ـ حسینی اجداد، سید اسماعیل. (1395). «تحلیل گفتمان خطبۀ امام سجاد در کوفه بر اساس بافت متنی و موقعیتی». مطالعات متون اسلامی. سال اول. شماره سوم. صص: 107 ـ 134.
ـ خامنه‌ای، سیدعلی. (1390). انسان 250ساله. تنظیم مرکز صهبا. تهران: مؤسسه ایمان جهادی.
ـ خوارزمی، موفق بن احمد. (1418ق). مقتلالحسین. تحقیق محمد سماوی. قم: انوار الهدی.
ـ ربانی گلپایگانی، علی. (1371). «افشاگری‌های امام سجاد در قیام کربلا». نور علم. شماره 44. صص: 111 ـ 130.
ـ فارسی مدان، علی. (1400). «مخاطب‌شناسی خطبه‌های امام سجاد g در کوفه و شام». پژوهشنامه معارف حسینی. سال ششم. شماره 21. صص: 95 ـ 112.
ـ فرکلاف، نورمن. (1379). تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمه فاطمه شایسته و دیگران. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
ـ قزوینی، صدرالدین بن محمدحسن. (بی‌تا). ریاض القدس المسمی بحدائق الانس. تهران: اسلامیه.
ـ قمی، شیخ عباس. (1412ق). نفس المهموم فی مصیبت سیدنا الحسین المظلوم. بیروت: دارالمحجه البیضاء.
ـ طبری، عماد الدین. (1383). کامل بهائی. تحقیق اکبر صفدری قزوینی. تهران: مرتضوی.
ـ طبری، محمد بن جریر. (بی‌تا). تاریخ الامم و الرسل و الملوک (تاریخ الطبری). تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: روائع التراث العربی.
ـ لطفی‌پور ساعدی، کاظم. (1371). «درآمدی به سخن‌کاوی». زبان شناسی. سال نهم. شماره 13. صص: 9 ـ 39.
ـ مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحارالانوار الجامعه لدرر الاخبار الائمه الاطهار. بیروت: مؤسسه الوفاء.
ـ مسعودی، علی بن حسین. (بی تا). مروجالذهب. بیروت: دار المعرفه.
ـ معتمد لنگرودی، فرشته؛ رضی بهابادی، بی‌بی سادات؛ اکبری‌زاده، فاطمه. (1399). «مطالعه انتقادی گفتمان‌کاوی متون دینی». مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی. سال چهارم. شماره دوم.  صص: 119 ـ 144.
ـ مفید، محمد بن محمد. (1413ق). الإرشاد فی معرفه حجج الله على العباد. قم: کنگره شیخ مفید.
ـ مقدسی، مطهر بن طاهر. (بی تا). البدء و التاریخ. بیروت: دار صادر.
ـ مکاریک، ایرنا ریما. (1384). دانشنامه نظریههای ادبی معاصر. ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.
ـ مکی، سیده زهرا؛ عبدالهی، حسن؛ سیدی، سیدحسین. (1402). «تحلیل گفتمان انتقادی خطبه دمشقیه امام سجادg براساس نظریه نورمن فرکلاف». علوم قرآن و حدیث. 55 (1) صص: 199ـ 221.
ـ منقری، نصر بن مزاحم. (1404ق). وَقْعَةُ صِفّین. تحقیق عبدالسلام محمد هارون. قم: مکتبه آیه الله المرعشی النجفی.
ـ میرزاخانی، فاطمه. (1398). «بررسی تطبیقی و سبک‌شناسانه خطبه امام سجاد و حضرت زینب h در کوفه و شام». پایاننامه کارشناسی ارشد. دانشگاه کاشان.
ـ نصراوی، محمد. (1394). « بازسازی گفتمان پیامبر n در صحیفه سجادیه واکاوی کردار گفتمانی با استفاده از نظریه باختین و الگوی سه بعدی فرکلاف». پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه علامه طباطبائی.
ـ یارمحمدی، لطف‌الله. (1383). گفتمانشناسی رایج و انتقادی. تهران: هرمس.
منابع لاتین
- Brown, G. & George Yule (1983). Discourse Analysis, London: Cambridge University Press.
- Fairclough, N. (1992). Discourse and social Change. Cambridge: Polity Press.
- ----------------------. (1995). Critical discourse analysis. London: Longman.